یادبود فرهنگ دانشجویی و یادگیری در یک موسسه

نویسنده: مهدی گنجوی

بررسی کتاب:

کالج آمریکایی تهران: آلبوم یادبود، 1311، تهیه شده توسط مرتضی قیصری، ویرایش با مقدمه و توضیحات از علی قیصری، (مرکز مطالعات فارسی جردن، دانشگاه کالیفرنیا، ایروین، 2020)

از نظر تاریخی، مطالعات تاریخ آموزش مدرن در ایران عمدتاً بر موضوعاتی مانند نوسازی نظام آموزشی و پیامدهای اجتماعی و سیاسی آن((۱))، نقش آموزش مدرن در پیدایش دولت-ملت((۲))، معلمان انتقادی و تدریس انتقادی((۳)) و در موارد معدودی تاریخچه‌ی موسسات خاص((۴)) متمرکز بوده است. علاوه بر این، برخی از مطالعات نقشی را که مبلغان خارجی((۵)) یا مدیران و مربیان کلیدی((۶)) در قرن گذشته ایفا کرده‌اند، بررسی کرده‌اند. در این‌گونه مطالعات، محققان اسناد تاریخی مانند کتاب‌های درسی((۷))، اسناد اداری و سیاست‌های دولتی((۸)) را به عنوان مواد آرشیوی کلیدی مورد بررسی قرار داده‌اند. با توجه به این طیف از تمرکز تحقیقی، فرهنگ دانش‌آموزی و یادگیری دانش‌آموزان کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

علاقه فزاینده‌ای به کاوش در جنبه‌های دانش‌آموز-محور در تاریخ آموزش مدرن وجود دارد. به منظور ارائه تحقیقات گسترده و چند‌لایه اما، ضروری است که مجلات و نشریات دانشجویی در دسترس قرار گیرند، آنها را تاریخ‌نگاری کنیم و محتوایشان را تجزیه و تحلیل کنیم. اثر اخیر دکتر علی قیصری تلاشی ارزشمند برای بازیابی دریچه‌ای نادر به زندگی دانشجویی در کالج آمریکایی تهران در اواخر دهه‌ی هزار و سیصد و اوایل دهه‌ی هزار و سیصد و ده است. از این نظر، انتشار این کتاب کمکی ارزنده به مطالعات آموزش و در راستای در اختیار گذاشتن نوشته‌ها و نشریات دانش‌آموزی است. از آثار دیگر در این راستا می‌توان به ویرایش دکتر محمد توکلی‌ طرقی از «آیین دانشجویان» (1395)، اولین مجله دانشجویی دانشگاه تهران اشاره کرد.

به طور خاص، کتاب اخیر دکتر قیصری به درک ما از نوسازی آموزشی در دوره‌ی پهلوی اول کمک شایانی می‌کند. این کتاب ضبط منقحی از یک آلبوم یادبود تاریخی است که با بازتولید نسخه‌ی اصلی همراه است. این کتاب عمدتاً دو زبانه (به فارسی و انگلیسی، با یک بروشور به زبان فرانسوی) است. کتاب با مروری توصیفی و تاریخی دکتر قیصری از کالج آمریکایی تهران، شامل مدیران آن، و فهرستی از اساتید آن به زبان فارسی آغاز می‌شود. این زمینه به خوانندگان کمک می‌کند تا اهمیت یک آلبوم یادبود را که نزدیک به 90 سال در میان اسناد و مدارک خانوادگی ایشان باقی مانده بود، درک کنند.

این مجموعه یادبود نمایی منحصر به فرد از زندگی فرهنگی و فکری کالج آمریکایی تهران را ارائه می‌دهد و ما را به دیدن این موسسه از دریچه‌ای دانشجویی دعوت می‌کند. آلبوم یادبود همچنین مستنداتی تصویری از زندگی و فرهنگ موسسه در آن زمان ارائه می‌کند و فضای درونی موسسه، معلمان، دانش‌آموزان و رویدادهای کلیدی در تاریخ اولیه‌ی آن را با مجموعه عکس‌هایی گران‌بها به تصویر می‌کشد. ویراستار با وسواس و دقت علمی به ضبط کل مطالب و ارائه‌ی پاورقی برای نام‌های خاص اقدام کرده است. این کتاب با بازتولید رنگارنگ و با وضوح بالا از آلبوم اصلی ادامه می‌یابد و با مقدمه دیگری توسط مصحح به زبان انگلیسی به پایان می‌رسد.

آلبوم دانش‌آموزی با نام «نامه‌ی نامی نیک‌خواه» به همت مرتضی قیصری (1290-1355)، رئیس انجمن نیک‌خواه، یک باشگاه دانشجویی در کالج آمریکایی جمع‌آوری شده است. مرتضی قیصری، پدر ویراستار، از سال 1308-1311 دانشجوی کالج آمریکایی بود. متأسفانه گردآورنده جزئیات بیشتری از تاریخچه‌ی این باشگاه دانشجویی در اسناد خانوادگی نیافته است. با این حال، در یکی از مقالات این یادنامه، محمدعلی مدرسی طبری گفتوگویی را که با یکی از اعضای این باشگاه داشته است، نقل می‌کند که در آن عضو، نظراتی را در مورد مانیفست اخلاقی این باشگاه به اشتراک گذاشته است:

«هدف نهایی این باشگاه افزودن بر میراث ادبی ایران از طریق انتشار آثاری از شاعران و نویسندگان معاصر» (ص 36) است. تحقیقات بیشتر در مورد این جامعه و سایر کانون‌های دانشجویی و تشکل‌های دانشجویی اولیهی پهلوی، ما را در به انجام رساندن تحقیق معوق‌شده‌ی تاریخی در زمینه‌ی شکل‌گیری تشکل‌های دانشجویی در ایران مدرن و میراث‌های ادبی، سیاسی و اجتماعی آن‌ها یاری خواهد کرد.

مقالات و یادداشت‌ها در بین سال‌های 1308-1311 گردآوری شده و بیشتر توسط دانش‌آموزان همکار، گهگاهی افرادی برجسته که از مدرسه بازدید می‌کردند و همچنین چندین معلم نوشته شده‌اند. فهرست بزرگانی که (عمدتاً به خط خودشان) به آلبوم مطلب داده‌اند، مفصل است. این واقعیت که برخی از نویسندگان، معلم یا دانش‌آموز در کالج نبوده‌اند نشان می‌دهد که گردآورنده باید به هر یک از آنها، احتمالاً در طول بازدیدشان از کالج، با یک برگه‌ی از قبل چاپشده و تزئین‌شده مراجعه کرده باشد و درخواست مشارکت داشته باشد. برخی از عکس‌های اصلی موجود در آلبوم منحصربه‌فردند و تعداد کمی فقط با کپی‌های نه‌چندان مناسب در آرشیوهای دیگر موجودند. در ادامه، تمام برگه‌ها در سال 1932 صحافی شده است.

در میان ایرانیان، مورخ صادق رضازاده شفق (12270-1350) و ادبا و شاعران فارسی مانند غلامعلی رعدی آذرخشی (1288-1378)، فیض‌الله صبحی (1276-1341)، مسعود فرزاد (1285-1360) را می‌توان نام برد. از غیرایرانی‌ها، به غیر از چند معلم کالج، مدیر آموزشی رالف کوپر هاچیسون (1898-1966)، مورخ هنر آرتور آپهام پوپ (1881-1969)، و نویسنده و فیلسوف بزرگ بنگالی، رابیندرانات تاگور (1861-1941) مطالبی را در اختیار یادنامه قرار داده‌اند. این آلبوم موضوعات مختلفی از جمله ادبیات، هنر، ورزش، فلسفه یونان، اخلاق، معماری، خدمت سربازی اجباری و حقوق زنان را پوشش می‌دهد.

برخی از مقالات به ما کمک می‌کنند تا گفتمان‌های دانش‌آموزان و معلمان آن زمان را درک کنیم، مانند مقاله‌ای درباره‌ی حقوق برابر زن و مرد (توسط طلیعه صالح)، که با تأکید بر تفاوت‌های جسم و روان علیه برابری جنسیتی استدلال می‌کند.

نویسنده به نفع نقش زنان به عنوان کسانی که خانه و کودکان را اداره می‌کنند، استدلال می‌کند ولی پیشنهاد می‌کند که زنان نباید به چنین نقش‌هایی محدود بمانند و باید تلاش کنند در جامعه فعال باشند. این مقاله و مقاله‌ی دیگر در مورد آموزش اجباری نظامی که به زبان انگلیسی توسط Y. Simon نوشته شده است، به ما کمک می‌کند تا گفتمان‌های مربوط به مردانگی و زنانگی را در محیط‌های آموزشی پهلوی اول بررسی کنیم. یکی از قابل توجه‌ترین آثار منتشر شده در این مجموعه، توسط حسین هاشمیان در دفاع از ضرورت انقلاب ادبی در ایران نوشته شده است. نویسنده معتقد است که انقلاب‌های ادبی باید مقدم بر انقلاب‌های سیاسی باشند و این نارسایی یک انقلاب ادبی در ایران است که منجر به ناقص شدن توسعه سیاسی در ایران شده است. نویسنده بیان می‌کند که چون یک انقلاب ادبی هنوز به اندازه کافی توسعه نیافته بود و در ادامه‌، مسیر خود را در زمینه‌ی یک انقلاب سیاسی گم کرد، ادبیات نتوانست به هدف خود دست یابد و علاوه بر این، نتوانست مسیر خود را برای تأثیرگذاری بر نظام سیاسی جدید تغییر دهد (ص 57 الف). با توجه به تاریخ انتشار، چنین رویکرد انتقادی به رابطه پویای انقلاب‌های سیاسی و ادبی، که در یک نشریه‌ی دانش‌آموزی منتشر شده است، به تاریخی‌سازی هر چه بیشتر ظهور فهم جامعه‌شناختی از ادبیات در تاریخ معاصر ایران کمک می‌کند. هنوز سوالاتی وجود دارد که بی‌پاسخ مانده و نیاز به بررسی بیشتر دارد. به عنوان مثال، آیا کالج به نحوی در تدوین این مجموعه مشاوره کمکی کرده است؟ یا آیا به انجام رساندن گردآوری چنین نشریاتی در ارزیابی کلی پیشرفت و عملکرد تحصیلی دانش آموزان در نظر گرفته شده است؟ به این پرسش‌ها می‌توان زمانی پاسخ داد که مطالعات بیشتری در مورد زندگی دانشجویی و فرهنگ کالج آمریکایی تهران انجام شود. جملات پایانی مرتضی قیصری در مقدمه‌ی خود بر آلبوم نشان می‌دهد که این تلاشی پیشگام در کالج آمریکایی برای ایجاد مسیر و روشی جدید برای دانشجویان آینده بوده است و امیدوار بوده‌اند سایر دانش‌آموزان آثاری مشابه را گردآوری و احتمالاً منتشر کنند. با این حال، با توجه به تغییرات نهادی که به زودی روند تاریخ کالج را تغییر داد، مشخص نیست که این فراخوان آینده‌نگر تا چه حد توسط دانش‌آموزان بعدی محقق شد. در سال 1940، این مؤسسه تبلیغی پروتستان (که در سال 1872 تأسیس شد) توسط دولت تصرف و در سیستم آموزشی ایران ادغام شد.

پس از ملی شدن کالج، زندگی دانشجویی پر جنب و جوش آن، که باشگاه‌های دانشجویی، تمرین‌های تئاتر، و تدارک مجله دوزبانه‌ی مدرسه با نام جوانان ایران((۹))، آن را نمایندگی می‌کردند، به تدریج به سمت مدرسه‌ای تغییر کرد که در عین حفظ برخی میراث‌های تاریخی خود در علوم انسانی و روزنامه‌نگاری، تربیت و جهت‌دهی دانش آموزان را در راستای یادگیری و تعالی در علوم دقیقه و طبیعی در اولویت خود قرار داد.

1) Hakim, 1979; Garlitz, 2012

2) Menashri, 1992; Marashi, 2008; Vejdani, 2014

3) Jahani Asl, 2007

4) Armajani, 1985

5) Zirinsky, 1993

6) Katouzian, 2011; Ricks, 2011

7) Birashk, A., & EIr,1997

8) Mojab, 1991

9) Armajani, 1985